Stupnicki Saturnin Jan (Stupnyc’kyj Saturn Iwan, Stupnickij Joann, Stupnicki Joannes de Saturnis) (1816–1890), greckokatolicki biskup przemyski, wicemarszałek Sejmu Krajowego, numizmatyk.
Ur. 16 X w Zuchorzycach (obecnie Suchoricze) koło Lwowa, w rodzinie drobnoszlacheckiej h. Sas, wywodzącej swe nazwisko od wsi Stupnica (pow. samborski). Był synem Stanisława, sędziego politycznego i mandatariusza, właściciela niewielkiego majątku ziemskiego i dzierżawcy dóbr ks. Wincentego Woronieckiego w pow. żółkiewskim, oraz Anastazji z Bielawskich h. Jelita. Bratem S-ego był Julian Stupnicki (1828–1882), doktor medycyny, autor m.in. prac: „Die Westen der Scrophelkrankheit auf Grundlage der strengwissenschaftlichen Medicin” (Kr. 1859) i „Muzyka pod względem etycznym i lekarskim” (Lw. 1865).
S. ukończył gimnazjum w Żółkwi. W r. 1836 wstąpił do seminarium greckokatolickiego we Lwowie. Od r. 1837 studiował filozofię i teologię na Uniw. Lwow.; studia ukończył w r. 1842 z wynikiem celującym. T.r. zaręczył się z Teklą Krzyżanowską, córką Bazylego, proboszcza greckokatolickiego w Mikłaszowie (pow. lwowski), i Marii z Pietruszewiczów; do małżeństwa jednak z niewiadomych przyczyn nie doszło. Dn. 5 VI otrzymał S. święcenia diakońskie, a 9 VI jako celebs przyjął w archikatedrze św. Jura z rąk greckokatolickiego bp. lwowskiego Grzegorza Jachimowicza święcenia kapłańskie. Dn. 28 VIII otrzymał nominację na administratora wakującej paraf. w Trościańcu Wielkim (pow. żółkiewski), a 6 VI 1843 został powołany na stanowisko registratora w kancelarii konsystorza metropolitalnego we Lwowie. W czasie wydarzeń Wiosny Ludów w Galicji S. wziął udział w dn. 2–3 V 1848 z ramienia konsystorza w pierwszym posiedzeniu Głównego Halicko-Ruskiego Zgromadzenia, które wyłoniło Główną Radę Ruską (Hołowna Ruśka Rada) – pierwszą organizację społeczno-polityczną Ukraińców galicyjskich, domagającą się przyznania im praw narodowych w ramach monarchii Habsburgów. Dn. 27 I 1851 metropolita greckokatolicki Lwowa abp Michał Lewicki powierzył mu stanowisko p.o. kanclerza konsystorza metropolitalnego, a 30 XII t.r. stanowisko kanclerza. Dn. 6 XII 1858 został S. radcą i referentem konsystorza metropolitalnego.
Od młodości interesował się S. numizmatyką (jego zbiór w r. 1852 liczył 1965 monet złotych, srebrnych i miedzianych oraz 257 rzadkich medali). W r. 1850 opublikował z tego zakresu pierwsze artykuły: Denary koronne XIV i XV wieku. Ustęp z numizmatyki polskiej („Pam. Liter.” 1850 nr 9–11, odb. Lw. 1850, przekł. niemiecki pt. Polnische Denare der Könige aus dem Hause Jagiello, „Wiener numismatische Monatshefte” Bd. 2: 1866) oraz O dwóch wykopaliskach archeologicznych starych monet w Galicji (trembowelskim i stryjskim) („Bibl. Warsz.” 1850 t. 3). Od r. 1855 opracowywał systematycznie Katalog zbioru monet i medali (obecnie w B. Ossol., rkp. 9844/II), w którym wymienił ogółem 2016 monet, 282 medale i 56 koronatek. Dwutomowy rękopis Opisanie monet polskich zbioru x. Stupnickiego prezentował 2675 eksponatów od XII w. do r. 1833; autor przekazał go w r. 1855 Zakł. Narodowemu Ossolińskich (obecnie w B. Ossol., rkp. 14.064 pt. Spis monet polskich ze zbioru Jana Stupnickiego). Zakładowi Narodowemu ofiarował również starodruki i pieczęcie. Dokonał inwentaryzacji zbiorów numizmatycznych zarówno Ossolineum, jak i Ruskiego Domu Narodowego we Lwowie. W rezultacie przygotował obszerne opracowanie pt. Numizmatyka polska (fragment pt. O monetach halicko-ruskich, „Bibl. Ossolińskich” 1865 t. 7, odb. Lw. 1865, przekł. niemiecki pt. Rothreussische Münzen polnischer Könige „Wiener numismatische Monatshefte” Bd. 2: 1866, odb. Wien 1866). Scharakteryzował w nim działalność menniczą na Rusi od XII do XV w., zwracając uwagę na m.in. srebrne denary Bolesława Chrobrego z napisem w cyrylicy oraz na mennicę Kazimierza Wielkiego.
Od r. 1860 był S. członkiem Galicyjskiego Tow. Gospodarczego. W r. 1861 przystąpił do Galicyjskiej Kasy Oszczędnościowej; w l. 1862–72 pełnił funkcję jej dyrektora. W r. 1863 został powołany w skład Ministerialnej Komisji Archeologicznej oraz Centralnej Komisji Konserwatorskiej w Wiedniu. Brał udział w r. 1865 w wykopaliskach archeologicznych w Galicji Wschodniej, m.in. w Żółkwi, Horodence, Sarnkach i Grybowicach, a rezultaty opisał w artykule Aus Galizien („Wiener numismatische Monatshefte” Bd. 2: 1866). Dn. 19 XI 1867 lwowski arcybp greckokatolicki Spirydion Litwinowicz mianował go kanonikiem gremialnym kapit. metropolitalnej. W związku z nominacją S. przestał wówczas pełnić funkcję kanclerza. Uważany był za polonofila i zwolennika latynizacji obrządku greckokatolickiego. Dn. 29 II 1868 Krajowa Rada Szkolna powołała go w skład Komisji ds. Rewizji i Układania Ruskich Ksiąg Szkolnych.
Poparty przez Galicyjskie Namiestnictwo, w porozumieniu z papieżem Piusem IX, S. otrzymał 25 V 1871 nominację cesarską na greckokatolickiego biskupa ordynariusza przemyskiego. Usiłował temu zapobiec metropolita lwowski arcybp Józef Sembratowicz, jednak ostatecznie 8 IX 1872 zatwierdził go, a 20 X t.r. konsekrował w archikatedrze św. Jura we Lwowie (współkonsekratorami byli arcybiskupi lwowscy: łaciński Franciszek Ksawery Wierzchlejski i ormiański Grzegorz Szymonowicz oraz greckokatolicki ordynariusz chełmski, bp Michał Kuziemski). Dn. 27 X odbył S. ingres do katedry przemyskiej. T.r. został również dyrektorem Inst. Teologicznego przy przemyskim Seminarium Duchownym. Kierowanie przez S-ego diec. przemyską przypadło na okres ostrych sporów dotyczących dróg rozwojowych obrządku greckokatolickiego oraz oczyszczenia go z naleciałości łacińskich. W swych listach pasterskich i okólnikach starał się podnieść wiedzę religijną i umacniać tożsamość katolicką wiernych. Opracowywał rozporządzenia dotyczące systemu katechizacji, zwłaszcza ludności wiejskiej, ustanowił specjalnych komisarzy dekanalnych ds. nauki religii. Wbrew stanowisku części hierarchii greckokatolickiej, m.in. arcybp. Sembratowicza, oraz większości posłów ruskich do Sejmu Krajowego już na początku swego urzędowania wyraził zgodę na czasowe obejmowanie parafii i urzędów kościelnych na terenie jego diecezji przez księży unickich uchodzących przed prześladowaniami z Chełmszczyzny. Duchownych tych wspierał także w l.n., a po likwidacji unii w diec. chełmskiej poparł w r. 1875 w Sejmie Krajowym wniosek polityków polskich o udzielenie kapłanom unickim i ich rodzinom pomocy materialnej ze środków państwowych (również wbrew stanowisku znacznej części elit ukraińskich). Atakowany przez jednego z czołowych rzeczników orientacji moskalofilskiej i zwolennika konwersji grekokatolików na prawosławie, ks. Jana Naumowicza, był przez Ukraińców przedstawiany jako «narzędzie w rękach polskiej szlachty». Dbając o ruskie tradycje swej diecezji, zlecił w r. 1875 AU i Uniw. Lwow. wykonanie naukowej ekspertyzy historycznej mitry biskupów przemyskich, uważanej za przeróbkę korony króla Daniela Halickiego z r. 1253. W r. 1876 przeprowadził wizytacje kanoniczne w parafiach dekanatu bełskiego i sokalskiego, przylegających do diec. chełmskiej i najbardziej narażonych na propagandę prawosławia. W kurendzie z r. 1877 zabronił stawiania charakterystycznych dla Cerkwi prawosławnej krzyży trójramiennych. Równocześnie jednak odnosił się sceptycznie do przeprowadzanej przez jezuitów tzw. reformy dobromilskiej zakonu bazylianów oraz do głoszenia misji ludowych przez kaznodziei jezuickich.
Z racji swej godności kościelnej został S. w r. 1873 powołany na posła wirylistę do Sejmu Krajowego III kadencji. Po otrzymaniu 26 XI t.r. nominacji cesarskiej pełnił w sejmie funkcję zastępcy marszałka. W pracy parlamentarnej zaangażował się w sprawy równouprawnienia języka ruskiego (ukraińskiego) i rozwoju ruskiego szkolnictwa. Jako jedyny reprezentant ludności ruskiej wszedł 6 XII w skład dziewięcioosobowej Komisji Szkolnej. Przez kilka kolejnych lat wspierał zabiegi o organizację równoległych klas z ruskim językiem nauczania w gimnazjach klasycznych w Przemyślu, Stanisławowie, Stryju, Kołomyi, Tarnopolu, Brzeżanach i Złoczowie. W Sejmie Krajowym IV kadencji (1877–82) był ponownie zastępcą marszałka. Dzięki poparciu Adama Sapiehy, będącego w bliskich stosunkach z niedawno obranym papieżem Leonem XIII, odbył 31 V 1878 wizytę «ad limina apostolorum», informując papieża m.in. o stanie diecezji i zagrożeniach ze strony moskalofilów dla kościoła greckokatolickiego w Galicji. Odtąd korespondował za pośrednictwem Sapiehy z papieżem. Dn. 23 XII 1879 za zasługi dla Kościoła i gorliwość duszpasterską został mianowany prałatem domu papieskiego i asystentem tronu apostolskiego, a także otrzymał godność hrabiego rzymskiego. Przyjęto go również do Tow. Adwokatów Rzymskich św. Piotra. Przebieg wizyty przedstawił w wydanym po powrocie do Przemyśla liście pasterskim do duchowieństwa i wiernych, a także w wydanym 28 III 1880 kolejnym liście, w którym podkreślił wielką troskę Stolicy Apostolskiej «o ludność ruską i Cerkiew rusko-katolicką». T.r. wszedł w skład deputacji Sejmu Krajowego, która podczas wizyty w Galicji cesarza Franciszka Józefa I złożyła petycję o przeznaczenie zamku wawelskiego na rezydencję monarszą i zlikwidowanie znajdujących się tam koszar. W r. 1881 cesarz odznaczył go Orderem Żelaznej Korony II kl. Nadal czynny w Galicyjskim Tow. Gospodarczym, na jego zjeździe w Przemyślu w r. 1882 poparł S. inicjatywę utworzenia Tow. Kółek Rolniczych.
Z grona wirylistów wszedł S. do Sejmu Krajowego V kadencji (1883–9), jednak funkcji zastępcy marszałka już nie objął. W tym czasie wspierał kapitułę w restauracji i przebudowie katedry greckokatolickiej w Przemyślu; 6 VII 1886 dokonał jej rekonsekracji. Na pamiątkę tego faktu wybito w pracowni wiedeńskiego rytownika H. Schwerdtnera medal z widokiem katedry i napisem w języku ukraińskim. W r. 1887 nabył za 2020 złr. lwowską kolekcję Pressenów [?], liczącą ok. 700 monet; po włączeniu jej do swego zbioru, stał się posiadaczem największej prywatnej kolekcji numizmatów w Galicji Wschodniej, z monetami halicko-ruskimi z XIV i XV w. oraz groszami ruskimi Władysława Opolczyka i Władysława Jagiełły. Również t.r. uczestniczył w wykopaliskach w Miżyńcu (pow. przemyski), po czym opublikował sprawozdanie pt. Protockolle über die von Mitgliedern und Organen Central-Commission für Kunst u. histor. Denkmale am 17 und 18 September 1888 in der Jagiellonischen Universität zu Krakau abgehaltene Conservatoren und Correspondenten-Conferenz (Wien 1889). W tym czasie utrzymywał liczne kontakty z ówczesnymi historykami, numizmatykami i kolekcjonerami, m.in. Antonim Ryszardem, dominikaninem Sadokiem Barączem oraz ministrem Florianem Ziemiałkowskim.
S. przyczynił się do wybudowania bursy dla niezamożnych dziewcząt, uczących się w przemyskich szkołach średnich, którą otwarto w r. 1888 wraz z gimnazjum jako Ruski Inst. dla Dziewcząt; zgodnie ze statutem został S. jego opiekunem (patronem). W r. 1889 wszedł do Sejmu Krajowego VI kadencji. Znany ze stanowiska lojalistycznego (nazywany przez Sapiehę «k.k. Bischoff»), zadeklarował swą postawę najpełniej we wspólnym z unickimi hierarchami (arcybp. Sylwestrem Sembratowiczem i bp. stanisławskim Julianem Pełeszem) liście Do duchowieństwa i wiernych („L’vivs’ko-Archijeparchal’nyje vedomosti” 1891 nr z 29 I). Na początku r. 1890 został członkiem rzeczywistym Tow. Numizmatycznego w Krakowie. Z powodu złego stanu zdrowia zwrócił się do Stolicy Apostolskiej o wyznaczenie mu do pomocy biskupa sufragana; 26 VI t.r. papież mianował nim Juliana Kuiłowskiego. S. zmarł 22 XII 1890 w Przemyślu, został pochowany 27 XII na tamtejszym cmentarzu Głównym.
W testamencie S. przekazał swą kolekcję numizmatów bratanicy, córce Juliana Stupnickiego, oraz jej mężowi Lucjanowi Lityńskiemu, przemyskiemu lekarzowi. Sprzedana antykwariuszowi wiedeńskiemu, została w czerwcu 1896 wystawiona na licytacji w domu aukcyjnym braci Egger (z tej okazji wydrukowano „Katalog der Sammlung polnischer Münzen und Medaillen [...] Bischofs Johann Stupnicki in Przemyśl…”, Wien 1896); kolekcja zapewne uległa rozproszeniu.
Portret olej. z r. 1873 przez Teofila Kopystyńskiego w Muz. Narod. Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, nr inw. 7277, fot. portretu w Mater. Red. PSB; – Enc. of Ukraine, V 85–6; Enc. Org., XIV; Encyklopedia ukraïnoznavstva, Paris–New York 1976 VIII 3087; Estreicher w. XIX, IV, VII; Nabywaniec S., Uniccy biskupi przemyscy w latach 1610–1991. Szkice biograficzne, Rzeszów 1995 s. 74–6; – Blažejovs’kyj D., Hierarchija kiïvskoï Cerkvy (1861–1996), L’viv 1996 s. 320; Bołsunowski K., Solidy Bolesława z napisem słowiańskim. Studium numizmatyczne, Kijów 1888 s. 34–7; Dutkowa R., Polityka szkolna w Galicji: między autonomią a centralizmem (1861–1875), Kr. 1995; Fras Z., Florian Ziemiałkowski (1817–1900), Wr. 1991; Grodziski, Sejm Krajowy, I, II; Janusz B., Zabytki przedhistoryczne Galicji Wschodniej, Lw. 1918 s. 191–2; Kieniewicz S., Adam Sapieha 1828–1903, W. 1993; Kryžaniv’skyj A., Ępiskop Ivan Stupnyc’kyj, „L’vivs’ki numizmatyčni zapysky” 2004 nr 1 s. 40–1; Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1772–1918, Kr. 1980 s. 89; Lakota H., Dvi prestolni Cerkvy peremyšl’ski, Peremyšl 1937 s. 75–6; Łopuszański T., Pamiętnik Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego 1845–1894, Lw. 1894; Moklak J., W walce o tożsamość Ukraińców. Zagadnienie języka wykładowego w szkołach ludowych i średnich w pracach galicyjskiego Sejmu Krajowego 1866–1892, Kr. 2004 s. 139, 149, 182, 188, 192, 195; Mucha E., Zarys dziejów kółek rolniczych w regionie przemyskim 1882–1982, Przemyśl 1983 s. 4; Nabywaniec S., Organizacja greckokatolickiej diecezji przemyskiej przy końcu lat siedemdziesiątych XIX w., „Nasza Przeszłość” T. 70: 1988 s. 83–5; Osadczy W., Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, L. 2007 s. 230–1, 438–9, 443–4, 475–7; Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Wien 1878 I 972–5; Stępień S., Sapiehowie a obrządki wschodnie Kościoła Katolickiego, w: Kardynał Adam Stefan Sapieha. Środowisko rodzinne, życie i dzieło, Przemyśl 1995 s. 68–71; tenże, W poszukiwaniu tożsamości obrządkowej. Bizantynizacja a okcydentalizacja Kościoła greckokatolickiego w okresie międzywojennym, w: Polska–Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Miejsce i rola Kościoła greckokatolickiego w Kościele powszechnym, Red. S. Stępień, Przemyśl 2000 V 87–90; – Holovna Rus’ka Rada 1848–1851. Protokoly zasidan’ i kniga korespondenciï, Red. O. Turij, L’viv 2002 s. 14; Schematismus universi venerabilis cleri archidioeceseos metropolitanae graeco-catholicae Leopoliensis pro anno domini 1850, Leopoli 1850; toż za l. 1863, 1867, 1872, Leopoli; Schimatism vseho klyra Bohom spasemoj eparchij peremyšl’skoj na god […] 1879, Peremyšl 1879; Schimatism vseho klyra rusko-katolyčeskoho eparchij peremyšl’skoj na god […] 1885, Peremyšl 1885; Stenograficzne sprawozdania z posiedzeń Sejmu Krajowego Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lw. 1873 s. 52–3 i n.; Studyns’kyj K., Lysty min. Floriana Ziemialkovskoho do ep. Ivana Stupnyc’koho, „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 85: 1908 s. 106–33 [s. 1–28]; – „Bibl. Ossolińskich” T. 1: 1862 s. 400, T. 5: 1864 s. 400, 417, 419, T. 6: 1865 s. 404, 416, T. 8: 1866 s. 389, 392; „Czas” 1890 nr 296–298 (opis pogrzebu S-ego); „Dušpastyr” T. 4: 1890 cz. 24 (nekrolog); „Gaz. Lwow.” 1890 nr 295 (nekrolog); „Haličanin” 1896 nr 99; „L’vivs’ko-Archijeparchal’nyje vedomosti” 1891 nr 1; „Novyj Prolom” 1885 nr 270, 285, 291; „Peremyšl’sko-Archijeparchal’nyje vedomosti” 2006 nr 4 s. 121; – AP w Przemyślu: Akta Kapit. Greckokatol. w Przemyślu, sygn. 410 (akta personalne S-ego z l. 1828–68), Arch. Biskupstwa Greckokatol. w Przemyślu, sygn. 484 (dyplom papieski mianujący S-ego prałatem domu papieskiego), sygn. 9494 (listy S-ego), sygn. 9524 (zarządzenia, listy pasterskie i okólniki S-ego), Afisze, plakaty, sygn. 3597 (klepsydra S-ego); B. Czart.: rkp. 934a (Ryszard A., Album numizmatyków polskich) s. 430v–1; B. Ossol.: rkp. 2432, 2758, 6225, 9844, 11760; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: F. 489 op. 1 spr. 254; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 9 nr 1083, 4347–4350; Rossijskaja nacional’naja biblioteka w Pet.: F. 558 op. 247.
Stanisław Stępień